Van de grote steden Rotterdam en Dordrecht tot de kleinere landelijke gemeenten in onze regio: overal won de PVV. Nooit eerder koos de regio zo massaal voor de partij van Geert Wilders bij de Tweede Kamerverkiezingen. Waarom is hij ineens overal zo populair?
In de hele regio Rijnmond werd de PVV deze week de grootste partij. Wilders spreekt al lange tijd tot de verbeelding van veel mensen, zijn radicaal-rechtse boodschap is eenvoudig en hij zet zich scherp af tegen de regerende partijen. Die zorgen volgens hem niet goed voor de Nederlanders en lossen de echte problemen niet op.
Maar niemand zag deze winst aankomen. Is het te verklaren? Onze collega´s van Rijnmond spraken met politicologen die onderzoek doen naar kiezers en stemgedrag en met betrokken mensen in de maatschappij over wat ze om zich heen zien en horen.
1. Migratie als belangrijk verkiezingsthema
Door politieke partijen en ook door de media is migratie al vanaf het begin als een belangrijk campagnethema aangewezen. Het vorige kabinet liep stuk op asielopvang. Daar heeft Geert Wilders van geprofiteerd, omdat hij daar altijd een hele duidelijke mening over heeft gehad. Moskeeën en korans wil hij verbieden en de grenzen moeten dicht voor asielzoekers. Nederland zou weer van ‘echte Nederlanders’ moeten zijn.
Een groot deel van Wilders’ boodschap is van meet af aan geweest dat migratie de oorzaak is van veel problemen in het land. In de verkiezingscampagne is veel door die bril bekeken. De wooncrisis werd niet gezien als economisch probleem, doordat de woningmarkt is geliberaliseerd en de sociale huursector is uitgehold, maar het kwam door statushouders die woningen inpikken.
In dat politieke frame zijn veel partijen in meer of mindere mate meegegaan. Zelfs burgemeester Aboutaleb van Rotterdam herhaalde dat na de verkiezingen: “We hebben in Rotterdam ook zeker een migratieprobleem als het gaat om de relatie tot sociale woningbouw: kunnen we al die mensen huisvesten?”
De nadruk op migratie maakte van deze verkiezingen een thuiswedstrijd voor Wilders. Niemand kan dat van hem winnen. Hij heeft daarmee de kleinere rechtse partijen leeggegeten, plus de rechtse VVD'ers die voor strengere asielmaatregelen zijn.
Doordat Wilders deze campagne delen van zijn partijprogramma een beetje liet vallen, was hij voor het eerste niet meer de paria of een weggegooide stem. Een kabinet met de PVV werd ineens echt een mogelijkheid.
Halil Karaaslan is docent op de Hogeschool Rotterdam en is niet geschokt door de uitkomst van de verkiezingen. Tot voor de zomer doceerde hij maatschappijleer op een middelbare school. Hij praat en leest veel over politiek en maatschappij op sociale media. “Het verrast me niet dat een deel van de Nederlanders hun land niet meer herkent. Een deel van de PVV-aanhang is het eens met zijn ideeën over moslims en vluchtelingen. Maar het gros ondersteunt niet per se die standpunten, maar heeft gestemd voor verandering.”
Karaaslan volgt ook moslims die op Wilders stemmen. “Hij heeft zijn standpunten over de islam wat afgezwakt en er zijn moslims die juist naar Wilders trekken om zijn conservatieve standpunten, zoals anti-woke. Dat baart me wel zorgen. De vrijheid van de ene groep is ook de vrijheid van de andere.”
2. Een grote groep thuisblijvers
Een grote groep mensen die wel mogen stemmen, heeft niet gestemd. Politicologen wijzen erop dat die groep niet over het hoofd moet worden gezien en ook voor een deel verklaart waarom de PVV deze verkiezingen de grootste werd. In Rotterdam hebben meer mensen niet gestemd dan dat er op de PVV is gestemd. 22 procent van de kiezers stemde in de stad op de PVV, 36 procent stemde niet. Er zijn meer gemeenten in de regio waarin meer mensen thuisbleven dan er op Wilders stemden.
Die groep niet-stemmers bestaat grotendeels uit Nederlanders met een migratieachtergrond en politicologen doen al sinds de jaren ‘90 onderzoek naar hun stemgedrag. Een heel groot deel is het vertrouwen in politiek verloren. Ze herkennen zich niet in ons politieke systeem en doen er niet meer aan mee.
“Met name mensen met een Turkse, Marokkaanse en Surinaamse achtergrond zien het nut van stemmen niet meer in. Ze zijn afgehaakt. Anderen, zoals Aziatische Nederlanders of mensen met een Zuid-Amerikaanse of Afrikaanse achtergrond, zijn nooit aangehaakt. Ze zijn niet ontevreden, maar hebben gewoon weinig interesse in de politiek, ze weten er weinig van”, legt politicoloog Floris Vermeulen uit.
3. Opleidingsniveau en welvaart
Uit onderzoeken blijkt dat PVV-kiezers gemiddeld een praktische opleiding hebben. Onderzoekers zien dat de verschillen in opleidingsniveau van kiezers een grotere rol spelen dan bijvoorbeeld de verschillen tussen stad en regio. In buurten met veel praktisch opgeleiden, scoort de PVV hoog.
In Rotterdam en Den Haag wonen veel meer mensen met een praktische opleiding en een laag inkomen dan in Amsterdam en Utrecht. Van oudsher zijn dat groepen die Wilders goed aan weet te spreken en dat zie je terug in de verkiezingsuitslagen.
In de gemeente Nissewaard is bijvoorbeeld 18,5 procent van de inwoners hoogopgeleid en 30,8 procent praktisch opgeleid. Een op de vijf mensen heeft er moeite met rondkomen.
Arenda Haasnoot is voorganger van wijkgemeente de Burg in Spijkenisse. Ze is naast haar domineeswerk voor de Protestantse Kerk in Nederland ook voorzitter van de voedselbank en betrokken bij andere maatschappelijke projecten, zoals bezoeken aan gedetineerde jongeren en een taalklas voor vluchtelingen.
Als voorganger probeert ze niet te sturen in politieke keuzes van mensen, maar ze snapt wel de zorgen die leven. Veel jongeren kunnen geen huis krijgen en gescheiden vrouwen die ze spreekt zitten in een onmogelijke positie. “De man verzorgde altijd het hoofdinkomen, de vrouw had een parttime baantje. Bij een scheiding kunnen vrouwen geen kant op. Het sentiment is dat immigranten en vluchtelingen overal voorrang krijgen”, zegt ze.
“Ik probeer te benoemen dat we vanuit de Bijbel de opdracht hebben om ook een plek te geven aan vluchtelingen, maar de overheid moet ook kritisch zijn op wie de echte vluchteling is. Dat ligt erg genuanceerd, ik snap ook dat de groepen jongemannen die deze kant op vluchten voor de gezinnen uit moeten. Maar ik zie ook dat christelijke vluchtelingen hier in het azc klem zitten en worden bedreigd. Daar kun je de schuld van aan de andere asielzoekers geven, óf je kunt kijken naar rol van de overheid.”
Veel mensen voelen zich al langer monddood gemaakt door links, ziet Haasnoot. "Zodra ze hun politieke voorkeur uitspreken of zeggen dat Wilders misschien ook wel goede punten heeft, voelen ze zich in een hoekje gestopt. Dat zie ik om me heen en ik merk dat zelf ook.”
4. Populisme en bubbels op sociale media
Ahmet Dikbas is programmaleider Burgerschap op het Albeda in Rotterdam. Hij ziet dat studenten hun informatie voornamelijk van sociale media halen. Vooral nieuwere partijen maken daar heel slim gebruik van. Forum voor Democratie is erg actief op Tiktok, terwijl klassiekere politieke partijen daar nauwelijks zichtbaar zijn. En dat werkt. “Partijen maken hele aansprekende, korte video's en jongeren slaan daarop aan. Het valt me op dat veel jongeren op basis van één standpunt gaan stemmen.”
Dat is vaak een populistisch standpunt. “Populistische partijen geven op sociale media een hele simpele oplossing voor complexe problemen. Migratie is een ingewikkeld vraagstuk. Als een partij dan zegt: grenzen dicht, staan jongeren verder niet stil bij wat dat betekent. Ze denken: ja, zo zou ik het ook doen.”
Door algoritmes van sociale media zien jongeren automatisch vaak alleen maar dezelfde soort video's met dezelfde meningen, legt Dikbas uit. “Een student twijfelde tussen Forum en Denk. Ik ging doorvragen, hij had een viral Tiktok-video van Baudet gezien tegen lhbti-rechten. 'Maar je bent ook islamitisch, weet je hoe Baudet over moslims denkt?’ vroeg ik toen. Je ziet non-verbaal dat ze er niet veel van weten.”
Sociale media werken populisme ook in de hand, omdat alles kort en krachtig moet zijn. Er is weinig ruimte voor nuance.
Om jongeren voor te bereiden, organiseren ze op het Albeda een dag voor de verkiezingen een verkiezingsfestival, met politieke jongerenpartijen en veel gesprekken. Honderden jongeren zijn de dag erna ook gaan stemmen.
“Kennis over de democratische rechtsstaat en burgerschapsonderwijs begint bij goed opgeleide leraren daar zetten wij bij Albeda goed op in", zegt Dikbas. “Dan kun je in het klaslokaal de buitenwereld naar binnen halen.”
5. Sterke lokale rechtse partijen in de regio
In de regio Rijnmond hadden veel gemeenten al langere tijd een sterke lokale partij met ideologische opvattingen die ook bij de PVV terug zijn te vinden.
Omdat die lokale partijen geen landelijke variant hebben, maken rechtse stemmers bij landelijke verkiezingen iedere keer een nieuwe afweging. Ze bekijken steeds opnieuw waar ze het gewicht kunnen hangen. Zo werd Forum voor Democratie in 2019 vanuit het niets de grootste bij de Provinciale Statenverkiezingen. Dit jaar gebeurde hetzelfde met de BBB.
John Bijl van het Rotterdamse Periklesinstituut traint lokale politici en weet veel van de lokale politiek. Ook hij ziet al jaren in verschillende gemeenten sterke rechtse partijen. “Op lokaal niveau zijn die partijen meestal vooral pragmatisch-rechts", legt hij uit.
Echt voor Barendrecht, Inwoners Belang Voorne, ONS Nissewaard en ook Leefbaar Rotterdam zijn wel rechts, maar komen vooral sterk op voor de werkende middenklasse. “Ze zijn zichtbaar, kijken wat er in de gemeente aan de hand is, weten wat er speelt en als iemand klaagt over stoeptegels dan gaat het over stoeptegels.”
De mensen die lokaal op die partijen stemmen, verdeelden zich tot nu toe vaak over verschillende landelijke rechtse partijen Ze stemden voorheen niet allemaal op de PVV, maar ook Forum voor Democratie, JA21 of BVNL. Of ze stemden landelijk strategisch op de VVD, omdat die partij het meeste kans maakte in de regering te komen. Nu het er kort voor de verkiezingen op ging lijken dat Wilders daadwerkelijk de grootste kon worden, hebben ze zich wél onder de PVV geschaard. “In die zin stemden ze dus minder strategisch", zegt Bijl.
